Trong những năm qua, đặc biệt nhờ giá bất động sản tăng mạnh, rất nhiều người dân ở làng quê đã đổi đời. Khi người dân thành phố có thể xây dựng được nhà 4 đến 5 tầng, hay các chung cư cao hàng chục tầng mọc lên như nấm, thì người nông dân có tiền cũng thích "mốt thời thượng". Kết quả là ra đời một thứ kiến trúc “hỗn hợp”. Nó làm không ít các chuyên gia, nhà quản lý phải đau đầu, báo chí tốn nhiều giấy mực vì một quy hoạch đô thị, hay thành phố, khu vực… bị phá vỡ.

Sự biến đổi nhanh chóng của kiến trúc nông thôn Việt Nam, đặc biệt là nông thôn miền Bắc chỉ trong vòng hơn 20 năm trở lại đây làm sửng sốt nhiều người.

Không quy hoạch, xô bồ, mạnh ai nấy làm, miễn là có tiền, đâu có đất trống là xây... với đủ các kiểu nhà, kiểu mái, kiểu chóp, coppy thô thiển các chi tiết kiến trúc theo kiểu “Đông Tây y kết hợp”.

Ở miền Bắc ngày nay, muốn đi xem một ngôi nhà ở cổ truyền có giá trị thực không dễ. Sự “đổi đời” làm cho giới trẻ coi ngôi nhà cổ và người ở trong đó đều là thứ “đồ cổ”. Tôi rất tiếc căn nhà gỗ của nội tôi, căn nhà đã duy trì ba thế hệ cùng chung sống của gia đình tôi và các căn nhà gỗ khác trong làng giờ đã được thay bằng bê tông cốt thép.

Ở Huế, vài năm qua, không ít nhà rường bị đem bán vì chủ nhân cần tiền để sinh sống. Hay có lần thực địa đến với Hòa Bình, nhìn thấy con em nhiều gia đình người Mường sau khi bán đất, bán nhà sàn đi vì “ngượng”, liền xây nhà mái bằng, xây nhà kết cấu bê tông cốt thép. Nhưng khổ nỗi, bố mẹ, những người cao niên trong bản, họ chưa quen với cái kiến trúc xa lạ đó.

Có người đã từng cho rằng: “Nhà ở có thể chở che nhưng cũng có thể là hiểm họa với con người”. Con người tạo nên kiến trúc đô thị, làng xóm và ngược lại, kiến trúc lại ảnh hưởng trực tiếp tới đời sống xã hội con người.

Một khu dân cư được tổ chức tốt về quy hoạch, kiến trúc làm cho con người cảm thấy bình an, tự tin, thân thiện với nhau hơn. Ngược lại, ở bất kỳ nơi nào môi trường kiến trúc đô thị xô bồ, đua chen, vô tổ chức, thì cư dân ở đó thường gặp phải rất nhiều vấn đề xã hội. Người ta nhận diện rõ hơn có sự liên quan giữa kiến trúc với đạo đức, xã hội.

Tuy nhiên, điều đáng mừng là cơ quan quản lý, cũng như nhiều người đã nhận ra được giá trị của những ngôi nhà truyền thống nên gìn giữ, bảo tồn.

Chẳng hạn, ở Huế, tuy chậm, nhưng UBND tỉnh Thừa Thiên - Huế vừa có quy định bảo tồn nhà rường. Nhiều nhà rường vẫn được trân trọng gìn giữ như ở làng Phước Tích, Phong Điền, cách TP. Huế khoảng 30 km. Còn tại miền Bắc, nhà cổ đá ong ở Đường Lâm được Nhà nước xếp loại bảo tồn. Hay các ngôi nhà gỗ 5 gian vẫn tồn tại ở các tỉnh miền Tây mà các chương trình du lịch, trải nghiệm sống trên các chương trình truyền hình thường hay đăng.

Đã có cụ già dứt khoát từ chối không bán ngôi nhà gỗ cổ khoảng 300 tuổi với giá hàng chục nghìn USD, dù người mua hứa sẽ xây cho cụ một ngôi nhà mới y như nhà cũ, làm con cháu cụ tiếc ngẩn ngơ...

Hay như anh bạn tôi, là người có máu nghệ thuật, đã mua cả nhà sàn từ tận Tây Nguyên mang ra Hà Nội dựng cho thỏa mãn “niềm khát khao”, mà lý do duy nhất là nhớ căn nhà gỗ xưa của cha ông.

Ngoài ra, hiện có rất nhiều khu resort được thiết kế dựa trên nguyên tắc kết cấu gỗ của nhà ở cổ truyền. Đã có công ty chuyên tư vấn thiết kế nhà cổ. Có kiến trúc sư tự thiết kế, tự bỏ tiền xây dựng nhà sinh thái kết hợp được kết cấu khung gỗ nhà ở truyền thống Bắc Bộ, tận dụng vật liệu tại chỗ như đá, gạch đất nung, ngói ta với vật liệu hiện đại như kính cách âm, cách nhiệt, sử dụng năng lượng mặt trời.

… Và hoài niệm

Mọi người ở làng tôi hồi xưa đa số sống trong những căn nhà gỗ, với những cột nhà to lớn, từng thanh gỗ lớn gác lên nhau bằng những nối mộng. Gọt đẽo từng chi tiết nhỏ, không có chỗ nào thừa, thiếu, tựa lên vai nhau như cách mọi người trong nhà nương vào nhau sống qua những ngày cơ cực.

Sau này, nhà cao tầng mọc lên, với đủ các thể loại kiến trúc, thiết kế đa dạng từ phương Đông đến phương Tây. Trải qua hàng trăm năm biến đổi, con người lại muốn giữ lại vào tâm hồn mình những nét hoài cổ xa xưa, để nhớ về cội nguồn, về những ngày gian khó. Tĩnh lặng và đơn giản, như cách hạnh phúc phô bày trần trụi chẳng xa xôi, nhưng lại mãi quanh quẩn kiếm tìm.

Một căn nhà bằng gỗ, nó không chỉ là một nơi trú ẩn gần gũi thiên nhiên, là món quà “đất mẹ” đã ban tặng cho con người làm nơi trú ẩn sống sót qua mưa gió từ thuở sơ khai, mà theo thời gian, mang trong nó là hơi thở cuộc sống của nhiều thế hệ.

Tôi tin rằng, cái hồi xưa đó, cả ông bà, cha mẹ và những người cùng trang lứa đầu 8x về trước chúng ta còn nhớ đến căn nhà gỗ đáng yêu đó của mình. Không gian ấm cúng đến nỗi chỉ cần thì thầm cũng thấm thía được sự mệt nhọc của người thân yêu sau ngày lao động vất vả.

Còn lũ trẻ thì nghịch lắm, chạy nhảy, thậm chí đám con trai như tôi hồi đó còn trèo lên cả xà nhà để chơi trốn tìm. Mỗi lần như vậy, ồn ào và bụi bặm rơi xuống, ông bà đều nhắc nhở mắng yêu. Ấy vậy nhưng vẫn đùa vẫn giỡn. Bây giờ, chẳng còn tiếng cót két của những thanh gỗ siết vào nhau khi gió về, cũng không còn tiếng ông bà la mắng nữa.

Còn nhớ, hồi đó ông bà, cha mẹ khó đến dạy dỗ lũ nhỏ từng lời ăn tiếng nói, khó cả bước chân - phải rón rén nhẹ nhàng, nhẹ nhàng đến cả tiếng quạt mo nội quạt ta ngủ mỗi đêm hè. Từ căn nhà gỗ, lứa trẻ chúng tôi học được cách điềm đạm, chậm rãi, cách quan tâm đến mọi người, từ những điều nhỏ nhất.

Nhớ những đêm ông bà khó ngủ, cha mẹ hay thở dài, hay con út bị đòn nằm úp mặt vào gối khóc thút thít. Cách vài vách gỗ, nhưng những người ta yêu ở ngay đó, luôn lắng nghe nhau, chẳng cần nói, ta luôn thấy mình không hề đơn độc.

Mỗi dịp Tết đến Xuân về, mọi người lại cùng nhau quét dọn nhà cửa, lau bộ bàn ghế, mạng nhện và ban thờ gia tiên một cách trang trọng sạch sẽ nhất. Còn lũ trẻ như tôi lại háo hức mong quần áo mới, dép mới và đương nhiên không thiếu những tiếng pháo làng trên xóm dưới, như báo hiệu một mùa Xuân đang đến tràn đầy sinh khí mới, sinh lực mới.

Vậy đó, căn nhà qua năm tháng, gió mưa và bao biến động, dù nước gỗ sờn bạc, từng kẽ nối bụi bặm, tay cầu thang nhẵn nhụi, không thể tránh khỏi những tiếng lục cục va chạm vô tình, đơn giản như chính đặc trưng vốn có của nó bởi chất liệu làm nên ngôi nhà, nhưng là nơi chứa đựng một mảnh tâm hồn người đã ở lại.

Thêm một mùa Xuân nữa gõ cửa, tôi lại nhớ về những miền ký ức xa xôi, bởi đó mãi là những hoài niệm của một thời xa vắng. Nên nhắn gửi với ai rằng, có yêu, có nhớ những ngày đó, xin hãy yêu luôn những gì thuộc về thời gian, yêu cả những giận hờn, buồn vui, sướng khổ, yêu cái cây, mảnh sân, yêu lấy mọi người và yêu cả những căn nhà gỗ.

Để rồi, chúng ta thử chậm lại một nhịp thôi, để nghe con chim trong vườn đang hót, tiếng chén đũa leng keng trong bếp, tiếng động cựa mình trở giấc của lũ trẻ và tiếng thì thầm của mùa Xuân, tiếng những cành đào, cành mai đang tách từng cánh hoa rực rỡ khoe sắc.