Kinh tế hợp tác, mà phổ biến nhất là hình thức hợp tác xã (HTX), đã và đang đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế của nhiều quốc gia trên thế giới. Kinh nghiệm thế giới cho thấy, đến nay hợp tác xã vẫn tỏ ra là mô hình hoạt động hiệu quả, phù hợp với điều kiện cạnh tranh ngày càng gay gắt. Và quan trọng hơn nữa, thông qua hợp tác xã, các hộ nông dân, các doanh nghiệp nhỏ hợp tác với nhau, tăng sức mạnh để đối phó với khó khăn và tránh các nguy cơ thua lỗ cao.

Hợp tác xã là một loại hình kinh tế tập thể khá phổ biến, hoạt động trên nhiều lĩnh vực đời sống xã hội và hiện diện ở các nền kinh tế có trình độ phát triển khác nhau. Theo Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO), HTX là tổ chức tự chủ của các cá nhân liên kết với nhau một cách tự nguyện nhằm đáp ứng các nhu cầu và nguyện vọng chung về kinh tế, xã hội và văn hóa thông qua một doanh nghiệp được sở hữu chung và được kiểm soát một cách dân chủ. 

Hiện tại Mỹ, nền kinh tế lớn nhất thế giới, có gần 50.000 HTX với khoảng 150 triệu thành viên. Các HTX nông nghiệp đóng vai trò quan trọng, đảm nhận gần 1/3 công việc thu hoạch, chế biến và thương mại nông nghiệp. Tổng doanh thu của các HTX này vào khoảng 120 tỷ USD. Trong vòng 20 năm qua, ở Mỹ nổi lên một thế hệ các HTX nông nghiệp mới dựa trên việc đánh giá lại các nguyên tắc HTX. Sự ra đời của thế hệ HTX mới này xuất phát từ nhu cầu tạo thêm nguồn sinh lực mới cho các HTX nông nghiệp để nâng cao sức cạnh tranh.

Ở Nhật Bản, HTX là nhân tố tích cực, góp phần quan trọng vào phát triển kinh tế. Các loại hình tổ chức HTX ở Nhật Bản bao gồm: HTX nông nghiệp và HTX tiêu dùng.Mô hình HTX nông nghiệp Nhật Bản được đặc trưng bởi hệ thống 3 cấp: Các HTX nông nghiệp cơ sở, các liên hiệp và các liên đoàn quốc gia. HTX nông nghiệp cơ sở có hai loại: loại thứ nhất là HTX nông nghiệp đa chức năng tham gia hầu hết các hoạt động và dịch vụ, từ tiếp thị sản phẩm nông nghiệp, cung cấp nguyên liệu sản xuất và vật dụng thiết yếu hằng ngày, nhận gửi tiền và cho vay, đầu tư vốn, cung cấp bảo hiểm đến hướng dẫn kinh doanh cho nông dân…; loại thứ hai là HTX nông nghiệp đơn chức hoạt động trong các lĩnh vực sản xuất cụ thể như chế biến sữa, nuôi gia cầm và các nghề truyền thống khác, tiếp thị sản phẩm của các xã viên và cung cấp nguyên liệu sản xuất…

Để giúp các tổ chức HTX hoạt động, Chính phủ Nhật Bản đã tăng cường xây dựng hệ thống phục vụ xã hội hóa nông nghiệp, coi HTX nông nghiệp là một trong những hình thức phục vụ xã hội hóa tốt nhất và yêu cầu các cấp , các ngành phải giúp đỡ và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của tổ chức này.

Châu Âu có gần 290.000 HTX với 140 triệu thành viên, trong đó có khoảng 30.000 HTX nông nghiệp với doanh số khoảng 210 tỷ Euro. Các HTX nông nghiệp lớn nhất hoạt động trong các ngành chế biến bơ sữa, thịt và thương mại nông nghiệp. Lĩnh vực ngân hàng cũng là nơi các HTX có thị phần lớn (Thí dụ Rahobank của Hà Lan, Credit Agricole của Pháp và các ngân hàng Raiffsisen của các nước nói tiếng Đức). Các HTX bán lẻ rất mạnh ở các nước Bắc Âu (S Group và Scandinavian Coop Norden của Phần Lan) và Thụy sỹ.

Cho đến nay, CHLB Đức vẫn duy trì một hệ thống HTX mạnh, kinh tế HTX coi trọng là một bộ phận quan trọng và có những đóng góp quan trọng vào kinh tế nông thôn nói riêng và kinh tế quốc dân nói chung. Các HTX nông nghiệp của Đức đang nắm thị phần cao đối với rất nhiều sản phẩm nông nghiệp quan trọng: 70% thị phần sản phẩm thịt chế biến, hơn 60% thị phần của các sản phẩm sữa, hơn 30% thị phần rượu nho. Các sản phẩm thịt sạch, sữa sạch, rau quả sạch mang thương hiệu HTX… đang là những sản phẩm rất có lợi thế trên thị trường tiêu dùng ở Đức.

Tại Phần Lan – nơi được xem là “quê hương” của HTX, phạm vi hoạt động của HTX rất rộng, trải rộng gần như trên các lĩnh vực của đời sống xã hội đến mức hiện nay hầu  như mỗi người  dân Phần Lan đều có quan hệ với  HTX trong một hay nhiều lĩnh vực của đời sống. Các HTX ở Phần Lan thường giữ thị phần cao trong các lĩnh vực then chốt, đặc biệt là trong các ngành công nghiệp lương thực, ngân hàng – bảo hiểm, thương mại nông nghiệp và bán lẻ. HTX ở Phần Lan cũng đi tiên phong trong lĩnh vực giáo dục người tiêu dùng, thí dụ như đưa ra các khái niệm bán lẻ mới, chuỗi cửa hàng, quyền của người tiêu dùng, xây dựng các tiêu chuẩn , các phương thức hoạt động mới và thúc đẩy nghiên cứu khoa học.

Ở Ấn Độ, HTX đã ra đời từ rất lâu và trở thành lực lượng vững mạnh, tham gia hầu hết các hoạt động kinh tế của đất nước. Người nông dân coi HTX là phương tiện để tiếp nhận tín dụng, các yếu tố “đầu vào” và các dịch vụ cần thiết cho sản xuất nông nghiệp. Khu vực HTX có phạm vi hoạt động rất rộng. Nổi bật nhất là các HTX tín dụng nông nghiệp, chiếm tới 43% tổng số tín dụng trong cả nước; các HTX sản xuất đường chiếm tới 62,4% tổng sản lượng đường trên cả nước; HTX sản xuất phân bón chiếm 34% tổng sản lượng phân bón được sản xuất trong nước.  Một trong những HTX  hoạt động kinh doanh có hiệu quả nhất ở Ấn Độ là Liên hiệp HTX sản xuất sữa Amul (bang Gujaza) được thành lập từ năm 1953. Đây là cơ sở sản xuất sữa lớn nhất của Ấn Độ, có tới gần 2 triệu cổ phần và chiếm khoảng 42,6% thị trường sữa trong cả nước.

Nhận rõ vai trò của các HTX trong nền kinh tế quốc dân, Chính phủ Ấn Độ đã  thành lập công ty quốc gia phát triển HTX. Ngoài ra, Chính phủ còn khuyến khích sự phát triển của khu vực HTX; sửa đổi luật HTX; tạo điều kiện cho các HTX tự chủ và năng động hơn; chấn chỉnh hệ thống  tín dụng HTX; thiết lập mạng lưới thông tin hai chiều giữa  những người nghèo nông thôn với các tổ chức HTX; bảo đảm trách nhiệm của các liên đoàn HTX đối với  các HTX thành viên.

Từ khi thành lập vào năm 1961, với gần 1.400 HTX thành viên, hoạt động của Liên đoàn quốc gia các HTX nông nghiệp Hàn Quốc (NACF) rất đa dạng, bao gồm từ tiếp thi sản phẩm, chế biến, cung cấp vật tư và hàng tiêu dùng, tín dụng và ngân hàng, bảo hiểm, kho tàng, vận tải, khuyến nông, xuất bản và các dịch vụ hỗ trợ cho 5 triệu nông dân và cộng đồng nông thôn. NACF nắm giữ 40% thị phẩm nông sản trong nước và là một ngân hàng có số tiền gửi lớn nhất Hàn Quốc.

Ở Thái Lan, để tạo điều kiện cho khu vực HTX phát triển và khuyến khích xuất khẩu, Chính phủ Thái Lan đã thành lập Bộ Nông nghiệp và HTX, trong đó có hai vụ chuyên trách về HTX là Vụ phát triển HTX (để giúp HTX thực hiện các hoạt động kinh doanh, nhằm đạt được các mục tiêu đề ra) và Vụ Kiểm toán HTX (thực hiện chức năng kiểm toán HTX và hướng dẫn nghiệp vụ kế toán trong công tác quản lý tài chính, kế toán HTX). Chính phủ cũng ban hành nhiều chính sách, như chính sách giá, tín dụng với mục tiêu bảo đảm chi phí “đầu vào” hợp lý để có giá bán ổn định cho người tiêu dùng, góp phần ổn định giá nông sản tại thị trường trong nước thấp hơn giá thị trường thế giới, khuyến khích xuất khẩu.

Qua các hoạt động của hệ thống HTX ở một số nước nêu trên, có thể nhận thấy một nét chung nhất là, hoạt động của HTX không chỉ đem lại hiệu quả kinh tế mà còn mang lại sản phẩm, dịch vụ tốt nhất, để người nông dân có được giá tốt nhất.

Tại Việt Nam, Luật Hợp tác xã năm 2012 (thay thế Luật HTX 2003) được Quốc hội khóa XIII thông qua vào ngày 20/11/2012 và chính thức có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2013. Luật Hợp tác xã năm 2012 có 9 chương và 64 điều quy định rõ về chức năng quản lý nhà nước về chuyên ngành và liên minh HTX. Mục đích của Luật là nhằm mang lại lợi ích cho thành viên thông qua việc cam kết cung ứng, tiêu thụ sản phẩm, dịch vụ, việc làm theo nhu cầu của thành viên... Học theo các thực tiễn, và kinh nghiệm của các nước tiên tiến ở trên, việc triển khai các mô hình HTX kiểu mới đã và đang được nhân rộng tại nhiều địa phương trên cả nước.

Ví dụ như tại TP.HCM, Hợp tác xã Thương Mại - Dịch vụ - Sản Xuất – Chăn Nuôi Bò Sữa Tân Thông Hội (HTX Bò sữa Tân Thông Hội) - đối tác của nhiều nhà sản xuất sữa nổi tiếng như Vinamilk, IDP, Lothamilk...

HTX Bò sữa Tân Thông Hội được thành lập từ tháng 12/1999 trên cơ sở tiếp nhận trụ sở từ HTX Nông Nghiệp Tân Thông Hội thành lập từ năm 1976. Ban quản trị HTX Bò sữa Tân Thông Hội đã nghiên cứu, quyết định thay đổi từ việc chỉ đứng ở vai trò trung gian sang phương án ký hợp đồng tiêu thụ trực tiếp với các công ty chế biến sữa, qua đó chủ động tổ chức sản xuất, tiêu thụ sữa cho các hộ xã viên. Chính sự thay đổi đó đã giúp HTX thu hút nhiều xã viên tham gia với số lượng tăng từ 85 hộ, 130 hộ vệ tinh và khoảng 500 hộ chăn nuôi bò sữa của xã Tân Thông Hội, chưa kể các xã lân cận... Theo ông Nguyễn Minh Khánh, Giám đốc HTX Chăn nuôi Bò sữa Tân Thông Hội thì lợi nhuận từ chăn nuôi bò sữa đem lại cho xã viên lên tới hàng trăm triệu đồng mỗi năm.

Cũng theo ông Khánh, HTX Bò sữa Tân Thông Hội cũng đã mạnh dạn đầu tư hàng chục tỷ đồng để xây dựng Nhà máy chế biến sữa thành phẩm, mang nhãn hiệu Sữa bò Củ Chi. Dự kiến vào đầu năm 2017, HTX sẽ tung ra thị trường các sản phẩm sữa thành phẩm như sữa thanh trùng, sữa chua ăn, sữa chua uống… Đây sẽ là thành quả mới của HTX Bò sữa Tân Thông Hội và là minh chứng cho thấy sự thành công khi chuyển đổi môi hình