Cướp thuốc lá lậu, sẵn sàng đâm quản lý thị trường

Vụ việc chủ lô thuốc lá lậu ở Long An đã huy động 11 người khác cùng nhiều ghe máy đuổi theo quản lý thị trường cướp lại tang vật, đánh chết cán bộ quản lý thị trường cách đây ít ngày đã cho thấy tính chất phức tạp trong việc chống lại buôn lậu thuốc lá hiện nay.

Theo Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam, qua một năm có dấu hiệu lắng dịu, sang năm 2016, tình hình buôn lậu thuốc lá lại bùng phát mạnh mẽ trở lại, đặc biệt là tại các tỉnh biên giới phía Tây Nam. Các hoạt động buôn lậu thuốc lá diễn biến ngày càng phức tạp với nhiều phương thức, thủ đoạn tinh vi và việc vận chuyển, buôn bán thuốc lá lậu hoàn toàn công khai, ngang nhiên trên thị trường, thách thức các nỗ lực chống buôn lậu.

Theo quy định pháp luật hiện hành, sản phẩm thuốc lá điếu được sản xuất và kinh doanh hợp pháp phải chịu các mức thuế suất cao và ngày càng tăng, bao gồm thuế tiêu thụ đặc biệt 70% (và sẽ tăng lên 75% từ 01/01/2019), thuế nhập khẩu ưu đãi là 135% (đối với thuốc lá nhập từ nước ngoài), thuế giá trị gia tăng (10%), đồng thời còn phải chịu khoản đóng góp bắt buộc vào Quỹ phòng, chống tác hại thuốc lá là 1,5% (sẽ tăng lên 2% từ 01/5/2019).

Ngoài ra, thuốc lá hợp pháp phải in cảnh báo sức khỏe, cả hình ảnh và chữ, chiếm ít nhất 50% diện tích của mặt chính trước và mặt chính sau trên bao, tút, hộp thuốc lá. Hơn nữa, các sản phẩm thuốc lá hợp pháp còn phải tuân thủ quy định hợp chuẩn, hợp quy, và đảm bảo hàm lượng Tar, Nicotin phù hợp với quy chuẩn kỹ thuật quốc gia đối với thuốc lá điếu.

Những quy định trên làm cho kinh doanh thuốc lá nhập lậu trở nên đặc biệt hấp dẫn vì chi phí thấp do trốn nộp thuế và hút khách do không in hình cảnh báo. Do vậy, nạn kinh doanh thuốc lá lậu thường xuyên hoành hành và lượng sản phẩm thuốc lá nhập lậu vào Việt Nam luôn ở mức rất cao, chiếm tỷ lệ xấp xỉ 20% tổng lượng tiêu thụ sản phẩm thuốc lá tại Việt Nam.

Theo thống kê của International Tax and Investment Center và Oxford Economics, lượng thuốc lá nhập lậu vào Việt Nam trong ba năm 2012, 2013 và 2014 luôn ở mức rất cao, lần lượt là 20,1 tỷ điếu, 21,3 tỷ điếu và 19,8 tỷ điếu, chiếm tỷ lệ xấp xỉ 20% tổng lượng tiêu thụ sản phẩm thuốc lá tại Việt Nam.

Tác hại của thuốc lá nhập lậu đối với nền kinh tế quốc gia, đối với hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp kinh doanh thuốc lá hợp pháp và đối với sức khỏe người tiêu dùng là cực kỳ nghiêm trọng. Theo thống kê, thuốc lá lậu hiện đang gây thất thu thuế nặng nề cho ngân sách Nhà nước. Năm 2012, thất thu thuế ước tính là 6.500 tỷ đồng. Con số tương ứng cho năm 2013 lên tới 6.700 tỷ đồng Việt Nam và khoảng 10.000 tỷ đồng mỗi năm gần đây.

Văn bản chồng chéo, bất cập

Tại Nghị định 43/2009/NĐ-CP đã đưa “thuốc lá điếu nhập lậu” vào danh mục hàng hóa, dịch vụ cấm kinh doanh. Tại Điều 9 của Luật phòng, chống tác hại thuốc lá năm 2012 cũng quy định “mua bán, tàng trữ, vận chuyển thuốc lá nhập lậu” là những hành vi bị nghiêm cấm. Tại Luật Đầu tư 2014 cũng quy định, sản xuất kinh doanh thuốc lá điếu là ngành nghề đầu tư kinh doanh có điều kiện.

Tuy nhiên khi Bộ Luật Hình Sự (BLHS) 2015 được thông qua đã có những thay đổi không phù hợp với thực tế so với BLHS 1999 liên quan đến công tác chống buôn lậu thuốc lá, đặc biệt trong bối cảnh thuốc lậu ngày càng phổ biến.

Cụ thể, các hành vi buôn bán, vận chuyển, tàng trữ hàng cấm được BLHS 2015 điều chỉnh tại Điều 190 và 191 đã bỏ quy định về số lượng mặt hàng phạm pháp theo các tiêu chí: lớn, rất lớn, và đặc biệt lớn khi xác định tội danh và khung hình phạt như đã quy định trước đây tại BLHS 1999. Thông tư liên tịch số 36/2012/TTLT-BCT-BCA-BTP-BYT-TANDTC-VKSNDTC quy định đối với thuốc lá điếu nhập lậu, số lượng từ 1.500 bao đến dưới 4.500 bao được coi là số lượng lớn và có thể bị xử lý hình sự.

Tuy nhiên, tại BLHS 2015, hàng cấm bao gồm thuốc lá điếu nhập lậu muốn xử lý hình sự thì giá trị hàng phạm pháp tổi thiểu phải bằng 100 triệu đồng.

Mức 100 triệu đồng này được Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam cho là quá cao so với quy định cũ. Nếu tính giá do các đối tượng buôn lậu bán buôn trung bình đối với 2 loại thuốc lậu chủ yếu là Jet và Hero hiện ở mức khoảng 15.000 đồng/bao thì 1.500 bao sẽ chỉ tương đương 22,5 triệu. Như vậy để có thể xử lý hình sự theo BLHS 2015, lượng hàng lậu bắt được phải lớn hơn 4,4 lần số lượng theo quy định cũ.

Quy định xử lý hình sự căn cứ trên giá trị hàng cấm tại BLHS 2015 đang làm khó  với chính sách tăng cường các biện pháp chống buôn lậu thuốc lá trong thời gian gần đây. Chỉ thị số 30/CT-TTg năm 2014 đã nêu rõ một nguyên nhân của tình trạng buôn lậu thuốc lá vẫn diễn ra nghiêm trọng là do “các chế tài xử lý chưa mang tính răn đe” và yêu cầu sửa đổi quy định “theo hướng quy định giảm số lượng bao thuốc lá nhập lậu làm căn cứ để truy cứu trách nhiệm hình sự”. Tại Nghị định 124/2015/NĐ-CP sửa đổi Nghị định 185/2013/NĐ-CP quy định xử phạt vi phạm hành chính trong hoạt động thương mại, sản xuất, buôn bán hàng giả, hàng cấm và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, với “hành vi buôn bán hàng cấm là thuốc lá điếu nhập lậu có số lượng từ 500 bao trở lên (so với mức 1.500 bao tại Thông tư liên tịch số 36 ở trên), người có thẩm quyền đang thụ lý vụ việc phải chuyển ngay hồ sơ vụ vi phạm cho cơ quan tiến hành tố tụng hình sự để truy cứu trách nhiệm hình sự”.

Theo quy định, để có cơ sở  xử lý hình sự thì phải định tội và định khung được giá trị hàng cấm. Tuy nhiên, việc định giá tài sản theo quy định trong tố tụng hình sự phải bảo đảm nguyên tắc phù hợp giá thị trường tại thời điểm và nơi tài sản bị xâm phạm.

Trong khi đó, về bản chất, thuốc lá nhập lậu là mặt hàng cấm, do vậy các giao dịch đối với mặt hàng này đều không hợp pháp, và không được pháp luật công nhận. Bộ luật Dân sự cũng quy định rõ rằng, giao dịch dân sự “có mục đích và nội dung vi phạm điều cấm của luật” thì vô hiệu. Do đó, giá trong các giao dịch dân sự vô hiệu đó cũng sẽ không được công nhận. Vì vậy, việc định giá hàng cấm như quy định tại BLHS 2015 là không đảm bảo nguyên tắc “bảo đảm tính khả thi” của pháp luật như đã được quy định tại Luật ban hành văn bản quy phạm pháp luật 2015.

Thêm vào đó, nếu thực hiện, việc định giá để xác định giá trị hàng phạm pháp là thuốc lá lậu phục vụ mục đích xử lý hình sự này sẽ phức tạp, phải qua hội đồng định giá có sự tham gia của đại diện đến từ nhiều cơ quan khác nhau, có yêu cầu định giá, thực hiện khảo sát giá, xem xét tài sản, nghiên cứu thông tin liên quan đến tài sản cần định giá và tổ chức họp định giá; và do đó mất thời gian và tốn kém hơn nhiều so với việc xác định theo số lượng bao trước đây.

Bình luận về thực tế này, một chuyên gia chống buôn lậu trong lực lượng hải quan cũng thừa nhận những chồng chéo, bấp cập về quy định pháp lý hiện hành sẽ khiến công tác xử lý hậu quả của buôn lậu thuốc lá gặp những khó khăn nhất định. “Rồi các bên sẽ phải ngồi lại với nhau để có hướng giải quyết cụ thể mới có thể thúc đẩy công tác chống buôn lậu thuốc lá nếu không muốn tiến trình bị chậm lại”, chuyên gia này nói.